Chúng tôi rất nhớ tiếc là ko có trong tay tài liệu đáng tin cậy nào để giải đáp thỏa đáng được câu hỏi này. Chỉ biết một điều là cây mai vàng việt nam được trồng tại nước ta lâu đời rồi, và hàng nghìn đời nay tổ tiên ta đã xem màu vàng tươi tỉnh của hoa mai tượng trưng cho sự hưng thịnh vượng, hạnh phúc và may mắn nên mới sử dụng hoa mai vào việc bác bỏ cúng trên bàn độc tiên sư cha trong dịp tết Nguyên đán, tự nhiên với màu hoa mai nở. Cái tục lệ này vẫn còn truyền lại cho tới tận ngày nay.
Chỉ những chi tiết đấy thôi cũng đủ cho ta thấy cây mai vàng được ông bà ta trồng trong khoảng lâu đời.
Do mai vàng là loài hoa quí, không những quí bởi sắc vàng của hoa nhóc con, tươi tắn, mà trong Kinh Thi, bộ sách quí của Trung Hoa do đức Khổng Tử san định cũng khen là giống cây có tiết tháo trong sạch, hiên ngang tắm gió gội sương giữa trời băng giá, sánh ngang với tùng, bách. Triết lý của nho giáo xem mai mang khí phách quật cường của người anh hùng. Còn trong Lão giáo thì tôn mai lên hàng vũ trụ luận, cho là do khí âm dương phối hợp mà thành...
Cũng như chúng ta ngày nay, người xưa cũng rất ham mê trồng mai. Nhưng có đa dạng người muốn biết phương pháp trồng mai của người xưa có khác xa với cách trồng của người thời nay không? Ấy là nghi vấn lý thú, chúng ta cùng Phân tích xem sao...
Cách trồng mai của người xưa:
Ngày xưa nước ta chuyên về nông nghiệp; tuy đất rộng người thưa, và tuy cây mai được xem là loài cây quí (hoa dùng vào việc thờ cúng) nhưng thực tiễn nó chẳng hề là giống cây lương thực như lúa, bắp, khoai, đậu nên ông bà chỉ dùng những khoảnh đất đầu thừa cuối thẹo trong vườn để trồng vào đấy một số gốc mai vàng để tới tết có hoa chưng cúng khỏi phải đi xin ai. Còn những thửa đất mỡ màu thì họ dùng vào việc trồng lúa, bắp, khoai, đậu để có lương thực mà ăn.
đấy là quan niệm thuần tuý nhưng mang tính thực tế, thực dụng chủ nghĩa của đại phần lớn người xưa. Họ là những người nghèo, quanh quéo năm đầu tắt mặt tối chân lấm tay bùn làm việc vần vật ở ngoài đồng để kiếm cái ăn. Năm nào thời tiết dễ dàng được mùa thì nhà nhà ấm no. Ngược lại những năm bị thất bát thì nhà nhà đói kém, đến bữa củ khoai cũng không có... Cầm hơi. Do đó, lúc nào người ta cũng ưu tiên lo đến cái ăn, cái mặc, thảng hoặc có ai dám mơ mòng tới thú ăn chơi.
Cây mai vàng được trồng với cách ấy thì sự sống chết ra sao đều phó mặc cho trời, ít người nào chịu bỏ công sức ra chăm sóc, tưới bón. Chỉ đến ngày rằm tháng Chạp - còn nửa tháng nửa tới tết, người ta mới vội vã ra chỗ trồng mai để làm việc trẩy lá cho cây mai trổ hoa đúng vào dịp tết.
đến ngày cận tết, người ta lại ra vườn chọn những cành mai sai hoa to nụ, cắt về cắm vào lộc bình rồi đặt lên bàn thờ bác bỏ cúng. Còn cây mai nào đẹp đẽ được bứng gốc cho vào chậu đặt cạnh bàn vọng thiên hoặc đem vào phòng khách bác bỏ tết. Sau tết, họ lại đem những cây mai này về nơi cũ trồng lại...
Thế nhưng, bên cạnh phần đông người nghèo lại có thiểu số những người dư ăn thừa để, những vị hưu quan, và cả những lão nông không còn sức khỏe để đảm đang công việc đồng áng nặng nhọc, thì họ lại có phổ quát thì giờ rảnh rang tìm đến thú điền viên là chơi kiểng cổ, để di dưỡng ý thức.
Chơi kiểng cổ là thú vui thanh nhã, lành mạnh hợp với sở thích người già. Giả dụ trước sân nhà có bày ra năm ba cây kiểng cổ, lại do tay mình uốn sửa nên dáng nên hình thì còn gì ham thích hơn.
Do cây mai có thân gỗ, cành nhánh mềm mại dễ uốn, lại sống lâu năm ko thua gì tùng, bách, kim quýt, sơn liễu, cần thăng... Nên dưới tài nghệ uốn sửa điêu luyện của người xưa dễ trở nên cây kiểng cổ giá trị.
Ngày xưa, đúng ra là từ sáu bảy thập niên trở về trước, tiên sư cha ta chưa hề biết tới nghệ thuật cắt tỉa, tháp ghép mà chỉ biết việc uốn sửa cây kiểng theo các thế đã định với mục tiêu là ngầm ký thác tâm tình ước muốn sâu xa của mình vào đó.
Việc sửa cành uốn thế cho cây mai tốn cực nhiều công cu li vất vả, chẳng thể làm nóng vội trong một sáng một chiều mà thành, mà đòi hỏi người trồng phải có đức kiên nhẫn, nay uốn cành này, mai lại sửa cành khác... Có lúc cây mai đã già mà tác phẩm vẫn chưa hoàn thành!
Thế cây ra sao thì khuôn mẫu đã có sẵn, nhưng trị giá của việc uốn sửa cao thấp, đẹp xấu ra sao là tùy thuộc vào khả năng thông minh của mỗi người.
Các thế căn bản của cây kiểng
Được biết, có năm thế cơ bản của cây kiểng xưa mà nghệ nhân cây kiểng thường theo đấy mà uốn sửa:
- Thế trực: Cây mọc thẳng đứng biểu trưng hình ảnh một người anh hùng, đầu đội trời chân đạp đất, ý chí bất khuất, không còn tự tin, tự lập, ko chịu khom lưng chui luồn nhờ vả một người nào.
- Thế cận trực: Cây kiểng có thân thẳng, dáng hơi nghiêng về một phía, nhưng phần ngọn của nó vẫn hướng thẳng lên trời. Hình ảnh này biểu trưng cho người có ý chí kiên cường, dù gặp nghịch cảnh vẫn ko chịu chết thật phục.
- Thế hoành: Cây mai kiểng có thân thẳng, dáng bị nghiêng hơn thế cận trực một tí, nhưng phần ngọn của nó thì uốn ngả về phía gốc (hồi đầu). Hình ảnh này biểu trưng người có đa dạng nghị lực và gan góc, dù cuộc sống bị đa dạng phong ba bão táp vùi dập, nhưng vẫn nỗ lực vươn lên mà sống.
- Thế ngọa: Ngọa có tức thị nằm. Thế cây mai kiểng uốn nằm ngang trên mặt chậu như bị gió lớn bão to xô ngã, nhưng phần đầu ngọn vẫn uốn theo thế hồi đầu (quay về phía gốc). Đây là hình ảnh của người anh hùng mạt vận. Người có thực tài mà tiếc nuối là không gặp vận may, cất đầu lên ko nổi nhưng vẫn không chịu đầu hàng số mệnh, vẫn có ý chí quật khởi.
- Thế huyền nhai: Đây là thế thác đổ. Thân cây mai được uốn cong và ngã xuống theo chiều ngọn thác trong khoảng trên cao đổ xuống vực sâu. Phần ngọn cây uốn ngược lên cao. Hình ảnh này nói lên số mệnh của một người có tài, có chí nhưng cuộc sống lại toàn gặp những chuyện ko may, nhưng vẫn cố gắng nỗ lực...
Dựa vào năm thế cơ bản miêu tả trên, các nghệ nhân hoa kiểng xưa với lòng yêu thích cao độ đã có sáng dạ cho ra nhiều thế phụ cũng gây được ấn tượng mạnh cho người thưởng lãm, như:
- Thế Trực quân tử: Dáng cây giống thế Trực: Thân mọc thẳng, các cành uốn vị trí nằm ngang. Cành dưới dài hơn cành trên để tạo tán hình chóp. Cây kiểng mang ý nghĩa người có phẩm hạnh tốt, có ý chí quật cường, biết sống vì mọi người.
- Thế Nhất trụ kình thiên: Dáng cây giống thế Trực: Cây tạo gốc lớn, thân lớn, cành to, ngọn thẳng đứng lên trời, bộ rễ mọc khí sinh lan tỏa trên mặt chậu tạo thế vững cho cây. Cây kiểng mang ý nghĩa người có chí khí ngang tàng, chỉ muốn tung hoành dọc ngang trời bể để mưu cầu việc to, bất chấp mọi hiểm nguy.
- Thế Bạt phong hồi đầu: Dáng cây giống thế Cận trực: Thân mọc nghiêng về một phía như bị cuồng phong xô nghiêng, ngọn cây trở đầu lại phía gốc (hồi đầu) như cố gắng công mình chống chọi lại, cố gượng dậy chứ ko thuận lợi chịu ngã đổ. Các cành phía gốc cũng trở đầu như ngọn cây tỏ ý không chịu khuất phục. Cây tượng trưng cho người có đức tính tự lập, tự cường, không dễ chịu chết thật phục trước mọi nghịch cảnh.
- Thế quần tụ tam sơn: Ba cây mai được trồng chung một chậu sao cho cây cao to đứng giữa, hai cây nhỏ và thấp hơn ở vị trí cặp hai bên, trồng như ba ngọn núi nằm gần nhau. Ngụ ý nói lên cái thế “hợp quần tạo sức mạnh”. Tượng trưng sức mạnh kết đoàn của nhiều người có cùng chung chí hướng và sẵn sàng chung lưng đấu cật với nhau chống lại kẻ thù.
- Thế Mẫu tử: Chọn cây mai có song đường, một chính một phụ. Thân chính biểu trưng cho người mẹ thì cao to, phía ngọn uốn ngả trùm lên ngọn thân phụ - tượng trưng cho người con như có ý đùm bọc, chở che. Thân phụ nhỏ và thấp, ngọn uốn ngả về phía thân chính có ý làm nũng mong được che chở. Ẩn ý đề cập lên tình mẹ con (hay tình cha con) thiêng liêng cao cả và vong mạng hợp với đạo lý làm người.
=== > Xem thêm: Top 3 điểm thu mua mai vàng giá tốt nhất hiện nay
- Thế Nhân lễ nghĩa trí tín: Cây mai kiểng trong chậu chỉ có một thân thì uốn theo thế Trực: Thân to mọc thẳng, chỉ có năm nhánh tạo tán hình chóp, mỗi nhánh tượng trưng cho một đức tính tốt trong đạo làm người. Nếu như chọn được cây mai có song thân một chính, một phụ thì uốn các thân giống như ở thế Mẫu tử. Có điều khác là trên thân lớn chỉ chừa ba cành, còn thân phụ chừa 2 cành. Mỗi cành tương tự mang một tên: Nhân, Lễ, Nghĩa, Trí, Tín. Ẩn ý cây kiểng này đề cao năm đức tính tốt (ngũ thường) cũng nằm trong đạo làm người.
- Thế Mai nữ: Cây mai kiểng có nhuyễn thể mại, các cành nhỏ được uốn sửa có nét ẻo lả, thảnh thơi.. Cây mang hình ảnh của người con gái đoan trang, duyên dáng với dáng đứng khép nép, e lệ rụt rè dễ mến của người con gái phương Đông.
Kiểng thế khái quát được trồng trong chậu kiểng tỉ mỉ và bác bày theo từng bộ ở nơi đắc địa nhất trước sân nhà gây gổ lưu ý của mọi người.
Thường một bộ kiểng thế có hai cây, hoặc ba cây, bốn cây, nhưng bộ 2 cây được coi là thông dụng nhất.
Một bộ kiểng thế 2 cây thì đòi hỏi cả 2 cây đều có thế uốn sửa với nhau và đặt đối xứng nhau. Ví dụ bên phải đặt cây thế Mẫu tử (từ thân tới cành nhánh đều uốn sửa giống nhau).
Còn bộ kiểng thế đối xứng nhau không bắt yêu cầu uốn sửa giống nha, mà một vài phần nào đấy của 2 cây như thân, cành, ngọn... Được uốn sửa đối xứng với nhau.
Ví dụ: Long đi chung với Phụng, Long thăng đi chung với Long giáng, hoặc Tam cương đi chung với Ngũ thường... Từng cặp kiểng thế ấy đặt chung với nhau theo bộ vừa đẹp vừa mang ý nghĩa thú vị.
* Việc chăm sóc: Ngày xưa, chỉ những người trồng mai kiểng thế mới bỏ ra phổ quát công coi ngó, tưới bón cho cây hoa mai bến tre của mình. Một là do họ là những người nhàn rỗi, hằng ngày ko phải lo tới chuyện “cơm áo gạo tiền”. Mai là những cây kiểng quí đã đem tới thú tiêu khiển lành mạnh cho họ. Vì thế, hằng ngày họ mới chịu thương chịu khó tưới nước bắt sâu...
ngược lại, cây mai trồng với mục đích chờ tới tết cắt cành lấy hoa bác bỏ cúng thì tất cả suốt năm ko được người trồng bỏ công trông nom tưới bón. Một là phần lớn họ là những người nghèo, ngày nào cũng phải đầu tắt mặt tối với trăm công ngàn việc khó nhọc trong khoảng sáng tinh mơ tới tối om để tìm kiếm cái ăn, cái mặc mà vẫn bị thiếu trước hụt sau! Mai - theo quan niệm của họ - ko phải là cây lương thực, nó không phải là thứ hàng hóa có thể tậu bán được (như thời nay) nên tuy quí nhưng đành phải bỏ mặc... Nếu như tết tới, ra vườn có cây nào sai hoa, nở đúng tết thì cắt lấy cành vào bác bỏ còn cả vườn không có cây nào ra hoa đúng tết thì... Chịu khó qua vườn hàng xóm xin đôi cành về chưng cúng cũng được...
Trồng mai không tốn công tưới nước mà bón phân cũng ko. Điều này ko có tức thị người xưa ko biết về công nghệ trồng mai, mà là do họ quá bận bịu với chuyện cơm áo, ngay việc nuôi con chó giữ nhà, nuôi con gà lấy rứng tới bữa họ cũng cho ăn chút đỉnh cầm chừng. Trong khoảng xưa đã có câu tục ngữ: “Cơm đâu cho no bụng chó, lúa đâu cho vừa diều gà”, nên phân chuồng nếu như có dư thì họ cũng dành cho việc bón lúa, bón khoai,... Lo kiếm cái ăn trước mắt đã!